Atabəylər dövlətinin Azərbaycan ərazisinə hökmranlığı dövrdə (1136-1225-ci illər), 30 sentyabr 1139-cu ildə Gəncə və onun ətraf bölgələrində, 9 ballıq zəlzələ baş verib. Bu təbii fəlakət nəticəsində Kəpəz dağı uçaraq Ağsu çayının qarşısını kəsib və nəticədə Göygöl, Maralgöl, Ceyrangöl və s. göllər yaranıb. Zəlzələdən sonra Gəncə yenidən, dağılmış şəhərdən, şərqdə salınıb.
Zəlzələnin şahidi, Gəncə sakini, alban tarixçisi Mxitar Qoş bu zəlzələni belə təsvir edib: “…(30 sentyabr 1139-cu il, şənbə günü) Allahın şiddətli qəzəbi dünyaya töküldü. Yerin hiddəti və qüvvətli dağıntı dəhşətli qəzəblə bu Alban torpağına yetişdi. Bunun nəticəsində onun paytaxtı Gəncə də öz sakinlərini udaraq, cəhənnəmə atıldı”.
Ərəb tarixçisi İbn əl-Əsir zəlzələ haqda yazmışdır: “534-cü ildə (1139) Gəncədə, Azərbaycan və Arranın başqa dairələrində zəlzələ oldu. Lakin ən güclü zəlzələ Gəncədə baş verdi. Orada çoxlu evlər dağıldı və saysız-hesabsız əhali həlak oldu”.
Tarixçi Ziya Bünyadov “Azərbaycan Atabəylər dövləti” kitabında həlak olanların sayından yazmışdır: “Gəncədə zəlzələ zamanı həlak olanların sayı bir məlumata görə, 230 min nəfər, başqa məlumatlara əsasən isə 300 min nəfərə çatır. Həm İbn əl-Əsir, həm də Əl-İsfahani (alim) bu dəhşətli zəlzələnin demək olar ki, müasirləri olmuş və hətta onlar əgər həlak olanların sayını ikiqat artırsalar belə, yenə də rəqəm 150 min nəfərə yaxın olur. Əgər şəhər əhalisinin yarısının həlak olduğunu fərz etsək, onda heç bir şübhə yoxdur ki, Gəncədə həmin dövrdə 300 mindən çox əhali var imiş”.
Atabəylər dövlətinin canişini, Qara Sunqur, az müddətdə əhalinin köməyi ilə şəhəri bərpa etdi. Zəlzələnin dağıntıları 2-3 il ərzində aradan qaldırıldı. Ziya Bünyadov yazmışdır ki, əgər zəlzələ zamanı Gəncə əhalisinin yarıdan çoxu həlak olsaydı, bu bərpa işləri mümkün olmazdı.
Azərbaycan arxeoloqu və etnoqrafı İshaq Cəfərzadə qeyd edir ki, zəlzələnin dağıntıları gəncəlilər tərəfındən ləğv olunmuşdu və sağ qalanların sayı həlak olanların sayından az deyildi.
Mənbələr:
- Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəylər dövləti. 1136-1225-ci illər. Bakı-2007.
- М. М. Альтман. Исторический очерк города Гянджа. Баку-1949.
- Г. Гумматов. Б. Багиров. Кирововад. Баку-1969.
- https://www.fhn.gov.az/?aze/menu/62/20
